از میان احادیث فراوانی که دلیل بر عظمت بی بی دو عالم حضرت زهرا «سلام الله علیها» دارد حدیث معروف «لولاک لما خلقت الافلاک، و لو لا علیًّ لما خلقتک، و لو لا فاطمه لما خلقتکما»[۱] است. در نظر ابتدایی کسی که این حدیث را می خواند این اشکال به ذهن او می رسد که آیا با توجه به معنای ظاهری حدیث، این حدیث دلالت بر برتری مقام حضرت صدیقه کبری «سلام الله علیها» بر امیرالمؤمنین «سلام الله علیه» و حضرت خاتم النّبیین «صلی الله علیه و آله» می کند. اما این حدیث از جمله اسرار و رموزی است که هر کسی قادر به فهم و درک آن نیست.
در مقدمه کتاب «فاطمه الزهراء سرور دل پیامبر» که ترجمه کتاب «فاطمه الزهراء بهجه قلب المصطفی» است که توسط دانشمند گرانمایه و محقق فرهیخته حضرت حاج شیخ احمد رحمانی همدانی (ره) نوشته شده است این اشکال بدین صورت مطرح و جواب داده شده است که به شرح زیر می باشد:
از جمله انتقادات نقل حدیث شریف قدسی «لولاک لما خلقت الافلاک، و لا لا علیًّ لما خلقتک، و لو لا فاطمه لما خلقتکما»[۲] بوده است که ما آن را درصفحه ۹ عربی این کتاب آورده بودیم. با اینکه حدیث از حیث سند در کمال اتقان و محکمی است و تمام راویان آن و ناقلان آن همگی از مشیاخ بزرگ حدیث و دانشمندان بزرگوار و مورد اطمینان هستند که آگاهان و آشنایان به شرایط صحت روایت تردیدی درباره آن ندارند، اما ایراد آنها در متن حدیث است که مقام حضرت فاطمه «سلام الله علیها» را از مقام حضرت رسول«صلی الله علیه و آله» و امیرالمؤمنین«سلام الله علیه» برتر میداند. و میگوید اگر فاطمه«سلام الله علیها» نبود خداوند آن دو بزرگوار را نمیآفرید!؟
ما قبول داریم حدیث در یک نظر سطحی و ابتدایی چنین پنداری را به وجود میآورد اما اگر دقت بیشتری شود خواهیم دید که این حدیث در مقام بیان افضلیت و برتری حضرت زهرا«سلام الله علیها» نیست بلکه گویای استمرار شریعت راستین خاتمالانبیاء به وجود حضرت زهرا«سلام الله علیها» و مبارزات آن حضرت میباشد. این حدیث از سخنان مرموز و اسرارآمیز امامان است که فهم آن دشوار میباشد و تنها فقیهان و آگاهان به حقیقت معنای آن را پی میبرند و از نظر امامان کسی را میتوان فقیه و آگاه و آشنای با فرمودههای آنان دانست که تکیهگاه و محور سخنانشان را شناخته باشد و از کنایات و نکات باریک آنها سر درآورد.
مضمون این حدیث به قرینه و کمک دیگر روایاتی که در این باره نقل خواهیم کرد در راستای همان مضمونی است که از آیه شریفه (یا أَیُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ ما أُنْزِلَ إِلَیْکَ مِنْ رَبِّکَ وَ إِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَما بَلَّغْتَ رِسالَتَه)[۳] می باشد.
علامه طباطبایی در ذیل آیه شریفه چنین می گوید: اگر در ابلاغ ولایت علی اهمال می شد، در حقیقت در ابلاغ تمامی احکام اهمال شده بود و دین به سان جسمی بی جان می شد که اگر روح در آن نباشد حس و حرکت و زندگی از بین می رود. و این آیه کاشف از این است که خداوند متعال رسولش را به حکمی دستور داده که تمامیت امر دینش وابسته به آن است و بدان وسیله بر تخت استواری و پایداری جلوس خواهد کرد، و انتظار می رفت که مورد مخالفت مردم قرار گیرد و در مقابل پیامبر بایستند و اساس دینش را ویران سازند و پایه های آن را از هم بگسلند.[۴]
آلوسی د رذیل این آیه گوید: مقصود آن است که اگر آنچه را که بر تو نازل شده تبلیغ نکنی، بر تو حکم خواهد شد که اصلاً تبلیغی انجام نداده ای.[۵]
بنابراین، همانگونه که این آیه در مقام برتری کسی بر کسی نیست، بلکه ارتباط و وابستگی ولایت و نبوّت را می رساند که اگر آن نبود اثری و اسمی از نبوّت باقی نمی ماند. همچنین سیاق این حدیث از این معنی و مقهوم بیرون است و گویا غلو و برتری نیست بلکه می خواهد این نکته را برساند که اگر فاطمه«سلام الله علیها» وجود نداشت ارکان رسالت و امامت ویران و منهدم می شد و نامی از آنها برقرار نمی ماند. به همین معنا و برداشت، اخبار فراوانی نیز وارد شده است که نمونه هایی از آنها را می آوریم:
۱٫ «إنّی أَنَا اللَّهُ أَرْسَلْتُ الْبَحْرَیْنِ عَلِیَّ بْنَ أَبِی طَالِبٍ ع بَحْرَ الْعِلْمِ وَ فَاطِمَهَ بَحْرَ النُّبُوَّه»[۶].
ترجمه: «من خداوندم، دو دریا را روان ساختم: علی بن ابی طالب دریای علم و فاطمه دریای نبوّت.»
۲٫ از رسول خدا«صلی الله علیه و آله» نقل شده است که فرمودند: «انا شجره و فاطمه فرعها و على لقاحها»[۷].
ترجمه: «من درختم، و فاطمه ریشه آن و علی عامل باروری آن است.»
۳٫ به حضرت علی «علیه السلام» فرمودند: «یا عَلیُّ اَنفِذ ما اَمَرَتکَ بِهِ فاطمَهُ»[۸].
ترجمه: «ای علی، هر دستوری که فاطمه به تو داد انجام بده.»
۴٫ حضرت باقر «علیه السلام» فرمودند: «الشجرهُ رسول الله و علیُّ فرعُها و فاطمهُ عنصرُالشجره»[۹].
ترجمه: «درخت، رسول خدا صلی الله علیه و آله و علی علیه السلام شاخه و فاطمه علیها سلام ریشه آن است».
همانگونه که درخت از ریشه تغذیه کرده و رشد می کند شریعت و آیین نورانی نیز به وجود حضرت زهرا «سلام الله علیها» و پیشوایی و امامت امامان رشد می کند و دوام و جاودانگی می یابد. زیرا اگر فاطمه «علیها سلام» نمی بود درخت امامت به شهادت حضرت علی «علیه السلام» قطع می شد و دنباله نداشت.
….
این است آن مقصود والا و روشن از این حدیث قدسی نه آنچه که به برخی از اذهان ساده اندیش خطور کرده که فکر کردهاند حدیث در مورد بیان افضلیت علی «علیه السلام» بر پیامبر «صلّی الله علیه و آله» و حضرت زهرا «سلام الله علیها» بر آن هر دو بزرگوار است.
مرحوم استاد دکتر محمّد ابراهیم آیتی در کتاب «سرمایه سخن» عبارتی در همین راستا دارند که عین عبارات ایشان را در اینجا میآوریم:
علت غایی آفرینش پرستش و عبادت خداوند است . این علت در ذهن مقدم و در وجود مؤخّر است. واسطه در پیدایش این علت رسول خدا «صلّی الله علیه و آله» است. او نخستین موجود و اشرف موجودات است و افلاک به خاطر وجود او آفریده شدهاند از این رو خداوند فرمود «لولاک لما خلقت الافلاک» .
و نباید از جمله دوم چنین برداشت که مقام حضرت علی «علیه السلام» از مقام حضرت رسول «صلّی الله علیه و آله» بالاتر است، چگونه میتوان چنین گفت در صورتی که خود حضرت علی «علیه السلام» فرموده است «أَنَا عَبْدٌ مِنْ عَبِیدِ مُحَمَّد»[۱۰] بلکه مقصود آن است که چون انگیزه و هدف از آفرینش حضرت رسول، هدایت و راهنمایی انسانهاست همان گونه که خود حضرت فرمود « آدَمُ وَ مَنْ دُونَهُ تَحْتَ لِوَائِی»[۱۱] و این هدایت تمام نمیشود مگر به وجود مناسبتی بین آموزنده و دانشآموز و آن همان ولایت است که اگر ولایت نمی بود نبوّت مفید نبود بلکه بیهوده و بی فایده بود و خداوند متعال برتر از آن است که عمل عبث و بیهوده انجام دهد و اصل ولایت حضرت علی «علیه السلام» است و لذا فرمود و «لو لا علی لما خلقتک» و اگر فاطمه «سلام الله علیها» وجود نمی داشت ولایت استمرار پیدا نمی کرد زیرا او وعاء امامت و درخت نبوت و ولایت است و اگر او نبود درخت نبوّت و ولایت بدون میوه می ماند، از این رو فرمود: «و لو لافاطمه لما خلقتکما».[۱۲]
[۱]. ترجمه : اگر به خاطر وجود تو نبود عالم هستی را به وجود نمی آوردم، و اگر علی نبود تو را نمی آفریدم، و اگر فاطمه نبود هیچکدام از شما دو نفر را خلق نمی کردم.
[۲]. این حدیث را سیّد حسن میرجهانی (ره) در کتاب «جنّه العاصمه، ص۱۴۸» به سند خود از جابربن یزید جعفی، از جابربن عبدالله انصاریف از پیامبر اکرم «صلّی الله علیه و آله» از خدای تبارک و تعالی نقل کرده است که فرمود: ای احمد… .
[۳]. مائده، آیه ۶۷٫ «اى پیامبر! آنچه از طرف پروردگارت بر تو نازل شده است، کاملًا (به مردم) برسان! و اگر نکنى، رسالت او را انجام ندادهاى.»
[۴]. تفسیر المیزان، ج۶، ص۴۷٫
[۵]. تفسیر روح المعانی، ج۶، ص۱۸۹٫
[۶]. تفسیر روح المعانی، ج۶، ص۶۳۲٫
[۷]. تفسیر روح المعانی، ج۶، ص۲۰۵٫
[۸]. تفسیر روح المعانی، ج۶، ص۱۵۴٫
[۹]. تفسیر روح المعانی، ج۶، ص۲۰۵٫
[۱۰]. کافی، ج۱، ص۹۰٫
[۱۱]. الخرائج و الجرائح، ج۲، ص ۸۷۶٫
[۱۲]. «فاطمه الزهراء سرور دل پیامبر» ترجمه کتاب «فاطمه الزهراء بهجه قلب المصطفی»، ص۲۲٫